Հայոց ցեղասպանության ճանաչման շուրջ աշխարհում ձևավորված կոնսենսուսի փուլում ենք. Սուրեն Մանուկյան

09:50, 24 Ապրիլ, 2022

ԵՐԵՎԱՆ, 24 ԱՊՐԻԼԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացն ընդհանուր առմամբ աշխարհում ձևավորված կոնսենսուսի փուլում է գտնվում: 1915 թ. Մեծ Եղեռնի 107-րդ տարելիցի կապակցությամբ «Արմենպրես»-ին տված հարցազրույցում Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի (ՀՑԹԻ) Վ. Դադրյանի անվան համեմատական ցեղասպանագիտության բաժնի վարիչ, պատմագիտության թեկնածու Սուրեն Մանուկյանը բարձր գնահատեց Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ներկա մակարդակը՝ արձանագրելով, որ դեռևս տասնամյակներ առաջ գործընթացի հիմքում դրված կարևորագույն նպատակներից շատերն արդեն կատարված են: Իսկ այդ նպատակների գագաթնակետերից մեկը Միացյալ Նահանգներն էր, որը ճանաչեց Ցեղասպանությունը ոչ միայն Կոնգրեսի, այլև նախագահի մակարդակով: 

Սուրեն Մանուկյանը այս շարքում առանձնացնում է նաև Գերմանիայի՝ Օսմանյան կայսրության դաշնակից և փաստացի ցեղասպանության մեղսակից կայզերական Գերմանիայի ժառանգորդ պետության կողմից ճանաչման բանաձևի ընդունումը:

«Եթե կա մեղսակից, ապա պետք է լինի նաեւ գլխավոր մեղավոր: Իսկ սա Հայոց ցեղասպանության անհերքելի իրողության բացահայտ ապացույց է», - շեշտում է ցեղասպանագետը:

Մանուկյանի խոսքով՝ իհարկե, ցանկալի է, որ ցեղասպանության փաստն ընդունած երկրների շրջանակի մեջ մտնեին առանցքային դերակատարներից հատկապես Մեծ Բրիտանիան, Իսրայելը և Թուրքիան, սակայն առայժմ դա իրատեսական չէ:

ՀՑԹԻ գիտաշխատողը համաձայն է, որ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը, որն, ըստ էության, քաղաքական գործընթաց է, աշխարհասփյուռ հայության և Հայաստանի կողմից առաջ մղվող գործընթացի փուլերից մեկն է միայն, ոչ թե գլխավոր նպատակ, բայց պետք է նաև հասկանալ, որ միջազգային ճանաչումը առաջին քայլն է իրավական դիրքերն ուժեղացնելու և միջազգային դատարաններ գնալու համար: Այս առումով ցեղասպանագետը շեշտում է հայկական պետականության և դիվանագետների աշխատանքի կարևորությունը՝ ասելով, որ այն նույնպես շատ հստակ տալիս է իր արդյունքը: Եվ դրա լավագույն օրինակը Լատվիայի կողմից ճանաչումն էր՝ հիմնականում շնորհիվ ՀՀ դեսպան Տիգրան Մկրտչյանի հետևողական աշխատանքի:

- Պարոն Մանուկյան, լրացավ Հայոց ցեղասպանության 107-րդ տարելիցը: Ո՞ր կետում է այժմ հայ ժողովրդի դեմ մեծ եղեռնագործության միջազգային ճանաչման եւ դատապարտման գործընթացը՝ հաշվի առնելով վերջին տարիների առանցքային իրադարձություններն այս ոլորտում:

- Սովորության համաձայն, երբ մենք խոսում ենք ներկա իրավիճակի մասին՝ միշտ փորձում ենք հասկանալ՝ ինչ է արվել վերջին մեկ տարվա ընթացքում, այսպես ասած՝ ապրիլի 24-ից ապրիլի 24-ը: Նախորդ տարվա ապրիլի 24-ին մենք ունեցանք չտեսնված մի երեւույթ՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Ջո Բայդենը Հայոց հիշատակի օրվա իր հայտարարությամբ ընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը եւ վերջապես իր ելույթում նշեց այդ բառակապակցությունը: Չի կարելի ասել, որ մյուս նախագահները չէին ընդունում կատարվածը. այդ մասին երբեւիցե տարակարծություն չի եղել, բայց այդ տերմինի օգտագործումը միշտ վիճահարույց էր, որովհետեւ ամերիկյան կառավարությունները, ամերիկյան վարչակազմերը մշտապես առաջնությունը տալիս էին Թուրքիայի հետ աշխարհաքաղաքական զարգացմանը, քան թե Հայոց ցեղասպանության խնդրին, որը միշտ դիտարկվում էր որպես հումանիտար հարց, եւ կարծում էին, որ հումանիտար խնդիրները կարող են սպասել: Բայդենը այդ ավանդույթը խախտեց եւ այն, ինչ տեղի էր ունեցել, կոչեց ցեղասպանություն: Բայց մենք պետք է նաեւ ընդունենք, որ իրեն ավելի հեշտ էր դա անելը, քանի որ Կոնգրեսի երկու պալատները՝ ե՛ւ Սենատը, ե՛ւ Ներկայացուցիչների պալատը, արդեն իսկ ընդունել էին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման մասին բանաձեւեր դեռեւս 2019 թվականին, եւ փաստացի Հայոց ցեղասպանությունը արդեն ճանաչված էր Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից, պարզապես մենք՝ հայերս, միշտ ավանդաբար սպասում էինք նախագահի խոսքին, եւ Բայդենի խոսքը փաստորեն եկավ փակելու այդ ամբողջ գործընթացը: Եթե դրան գումարենք նաեւ այն փաստը, որ ամերիկյան բոլոր նահանգները՝ բացառությամբ Միսսիսիպիի, ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը, ապա կարող ենք վստահաբար ասել, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ամբողջ այդ փուլը ԱՄՆ-ում ավարտված է մեզ համար, եւ մենք հիմա ԱՄՆ-ի պարագայում զբաղվում ենք ավելի մասնավոր հարցերով: Օրինակ, հիմա շրջանառության մեջ է դրվել բանաձեւ, որն առաջադրվելու է ամերիկյան Կոնգրեսին՝ կրթական հաստատություններում Հայոց ցեղասպանության թեմայի դասավանդման վերաբերյալ, ինչը շատ համահունչ խոսում է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում ապրիլի 20-22-ը կազմակերպված «Հայոց ցեղասպանության դասավանդման մարտահրավերները 21-րդ դարում» խորագրով գիտաժողովի հետ: Այլ խոսքերով՝ թեեւ նախորդ բանաձեւերում կար առանձին դրույթ, որ ԱՄՆ բոլոր մակարդակի կրթական համակարգերում Հայոց ցեղասպանության կրթությունը պետք է լինի դասավանդվող առարկա, ապա այս բանաձեւը ավելի առարկայացնում է այն, մասնավորապես՝ գումարային ներդրումների մասին է խոսում, որ, օրինակ, Կոնգրեսի գրադարանը կրթական ծրագրեր է իրականացնելու Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ:

Խոսելով այս թեմային մասին՝ ուզում եմ ցույց տալ, թե ինչ լավ մակարդակում է գտնվում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը: Այսինքն, եթե հիշենք, որ սրանից շատ տարիներ առաջ՝ 1965 թվականին, երբ Ուրուգվայը աշխարհի պետությունների մեջ առաջինը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը, այդ գործընթացի հիմքում դրվող կարեւորագույն նպատակների գագաթնակետերից մեկը Միացյալ Նահանգների կողմից ճանաչումն էր, ապա այժմ մենք կարող ենք համարել այն կատարված:

Հաջորդ հարցը, որ ինձ շատ են տալիս, այն է, թե ինչո՞ւ շատ չեն հիմա ճանաչումները: Նախկինում մենք տարվա ընթացքում մի քանի երկիր միշտ ունենում էինք, վերջին մեկ տարվա ընթացքում՝ Բայդենի ճանաչումից հետո, միայն մեկ երկիր է ճանաչել՝ Լատվիան, 2021 թ. մայիսին:

- Ինչո՞վ է առանձնահատուկ հենց Լատվիայի ճանաչումը։

Դա էլ իր տեսակով արտառոց մի բան էր, որովհետեւ եթե մենք Լիտվայի հետ ունենք շատ սերտ հարաբերություններ եւ Լիտվայի ճանաչումը սրանից 10 տարի առաջ բնական կարելի է դիտել, ապա Լատվիան տարօրինակ էր, քանի որ Լատվիայում շատ ուժեղ են թուրքական դիրքերը, Լատվիան լավ հարաբերություններ ունի Ադրբեջանի հետ։

Ես այդ հաջողությունը վերագրում եմ այդ ժամանակ Լատվիայում մեր դեսպանի՝ Տիգրան Մկրտչյանի լավ աշխատանքին: Սա ուզում եմ շեշտել ցույց տալու համար, որ մենք շատ դեպքերում անտեսում ենք մեր աշխատանքի արժեքը: Մենք միշտ մտածում ենք, որ ճանաչումը զուտ հայկական համայնքի գործն է, տեղական համայնքների աշխատանքի արդյունք է, բայց Լատվիայի օրինակը ցույց տվեց, որ այդպես չէ. Լատվիայում մեծ հայկական համայնք չկա, Հայաստանի հետ կապերն էլ այդքան ամուր չեն, բայց տեսնում ենք, որ պետական քաղաքականությունը, դիվանագետի աշխատանքը շատ հստակ տալիս են իրենց արդյունքը, եւ սա պարզ օրինակ է, որ դրված ցանկացած խնդիր կարելի է լուծել, եթե ջանք է գործադրվում:

- Փորձենք գնահատել, թե որտեղ ենք գտնվում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման առումով եւ որոնք են մոտակա խնդիրները:

- Ընդհանուր առմամբ մենք գտնվում ենք մի փուլում, որը կարելի է բնութագրել որպես Հայոց ցեղասպանության ճանաչման շուրջ գոյություն ունեցող կոնսենսուս (փոխհամաձայնություն) աշխարհում, որովհետեւ մենք ավելի քիչ ժխտողական ելույթներ ենք տեսնում նույնիսկ այն պետությունների կողմից, որոնք մշտապես ժխտում են Հայոց ցեղասպանությունը, շատ ավելի քիչ հանրային դրսեւորումներ ենք տեսնում Հայոց ցեղասպանության ժխտման: Այսինքն՝ մեծի մասամբ կարող ենք ասել, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը գոնե այն փուլում, որը մեր առաջ դրել ենք, մենք հասել ենք:

Իհարկե, կան երկրներ, որոնք կցանկանայինք, որ այդ շրջանակի մեջ մտնեին, եւ դրանցից պետք է առանձնացնել ե՛ւ Մեծ Բրիտանիային, ե՛ւ Իսրայելին, ե՛ւ, ի վերջո, Թուրքիային: Բայց, այնուամենայնիվ, լինելով իրատես՝ պետք է հասկանանք, որ այս պետությունների շահերը այնքան մեծ հակասության մեջ են մտնում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հետ, որ ես, համենայնդեպս, չեմ ակնկալում ճանաչում այս պետություններից:

- Կարող ենք ասել, որ նախագահ Բայդենի հայտարարությունը պաշտոնական ճանաչում էր, այդպե՞ս է:

- Այո՛:

- Ակնկալիքներ կային, որ Բայդենի պատմական հայտարարությունը նոր թափ կհաղորդի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման միջազգային գործընթացին՝ հաշվի առնելով Միացյալ Նահանգների մեծ ազդեցությունը աշխարհում: Այդ ակնկալիքները արդարանո՞ւմ են:

- Ո՛չ, այդ առումով, իհարկե, չեն արդարանում: Ճիշտ եք: Բայց նախ պետք է հասկանանք, որ այն պետությունները, որոնք այսպես թե այնպես պետք է ճանաչեին Հայոց ցեղասպանությունը, տարիների ընթացքում արդեն ճանաչել եւ դատապարտել են այդ փաստը: Այդ առումով մի իրավիճակ է, որ շատ պետությունների կողմից նոր ճանաչումներ ակնկալել դեռ չենք կարող: Բայց, իհարկե, համաձայն եմ Ձեզ հետ, որ նախագահ Բայդենի հայտարարությունը կարող էր Միացյալ Նահանգների արեւմտյան, եվրոպական դաշնակիցներին ինչ-որ տեղ խրախուսել ճանաչման: Դա չեղավ, բայց ես մի հետաքրքիր բան գոնե տեսա՝ Մեծ Բրիտանիայում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի աշխուժացումը: Հարցը դրվեց քննարկման եւ հաղթահարեց առաջին արգելքը: Սակայն Մեծ Բրիտանիայում այդ օրինագծի ընդունումը խիստ առանձնահատկություն ունի՝ այն պետք է հաղթահարի 16 աստիճան: Առայժմ այն դեռ առաջինն է հաղթահարել, եւ շուտով դրվելու է երկրորդ աստիճանի քննարկմանը: Ուզում եմ ասել՝ սա էլ հեռավոր նպատակ է: Ամեն դեպքում, Մեծ Բրիտանիայում հարցը քննարկման դնելը ես ուղղակիորեն կկապեի ԱՄՆ-ի հետ, որովհետեւ այս երկու երկրները, լինելով դաշնակիցներ, սովորաբար ներդաշնակեցնում են իրենց աշխատանքը: Շատ անտրամաբանական եւ հակասական կլիներ, եթե մի դաշնակիցը ճանաչեր ամբողջությամբ եւ երկրորդն ընդհանրապես չանդրադառնար այդ հարցին: Հետեւաբար, կարծում եմ, որ գոնե Մեծ Բրիտանիան կարելի է համարել Բայդենի ճանաչման արձագանքը: Այնուամենայնիվ, պետք է հստակ գիտակցենք, որ մենք աշխատելու շատ տեղ ունենք, եւ ես, համենայնդեպս, գոնե ՀՀ կառավարության կողմից այդքան շատ ջանք չեմ տեսնում այդ թեման շարունակելու ուղղությամբ:

- Դուք նշեցիք, որ այն հիմնական խնդիրները, որոնք Հայաստանի եւ հայության առջեւ դրված էին գործընթացի ամենասկզբից, մեծ մասամբ լուծված են: Բայց ավելի լայն իմաստով ո՞րն է այս գործընթացի վերջնանպատակը: Չէ՞ որ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը նպատակ չէ, այլ միջոց հասնելու ցեղասպանության հետեւանքների հաղթահարմանը եւ հիմնախնդրի որեւէ հանգուցալուծման: Հետեւաբար պե՞տք է այն տեղափոխվի կամ կտեղափոխվի՞ արդյոք Հայոց ցեղասպանության խնդիրը երբեւէ քաղաքական հարթությունից իրավական հարթություն՝ միջազգային դատարանների տիրույթ: Այս համատեքստում կարելի է մի հետաքրքիր դրվագ էլ հիշատակել: Եթե կհիշեք՝ Բայդենի ապրիլքսանչորսյան հայտարարությունից հետո պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը պարզաբանեց, որ «նախագահի հայտարարության նպատակը ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգելն էր, այլ ոչ թե որեւէ մեկին մեղադրելը»:

- Այո, ճանաչումը առաջին քայլն է իրավական դիրքերն ուժեղացնելու համար: Պետք է հիշել, որ միջազգային դատարաննները մեծապես իրենց վրա են կրում քաղաքական գործոնների ազդեցությունը: Այս առումով Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի անշեղ շարունակումը մեծ կռվան է նաեւ իրավական հարթությունում հարցի բարձրացման համար: Ցավոք սրտի, մենք միշտ այդ իրավական ասպեկտը անտեսել ենք, բայց փորձը ցույց է տալիս, որ իրավական ճանապարհը այն ճանապարհն է, որով այսօր աշխարհը գնում է շատ հարցերում, նաեւ ցեղասպանություննրի ճանաչման եւ կանխարգելման հարցում: Եվ ես գոնե մի օրինակ կուզեմ նշել, որը շատ ցայտուն է: Խոսքը Գերմանիայի եւ Նամիբիայի օրինակի մասին է: Գերմանիան ճանաչել է Նամիբիայում իրականացված ցեղասպանությունը եւ բանակցություններ է վարում փոխհատուցում վճարելու համար: Հիմա 4 մլրդ դոլարի շուրջ են պայմանավորվել, բայց Նամիբիան ավելի շատ է ուզում, Գերմանիան ավելի քիչ է պատրաստ վճարել: Ուզում եմ ասել, որ այն մարդիկ, ովքեր ինձ ասում են, թե «Հայոց ցեղասպանությունից 100 տարի է անցել, ինչի՞ մասին ենք խոսում», պետք է հիշեն, որ Նամիբիայում ապրող հերերոների նկատմամբ ցեղասպանությունն ավելի վաղ էր, քան Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ երբ ասում են՝ «Թուրքիան հզոր պետություն է, ինչպե՞ս կարող ենք հասնել դրան», ես նորից բերում եմ Նամիբիայի օրինակը: Գերմանիան էլ թույլ պետություն չէ: Այսինքն՝ նույն Նամիբիայի օրինակը ցույց է տալիս, որ հետեւողական աշխատանքը, սեփական ճշմարտության եւ ուժերի վրա համոզվածությունը ի զորու են մեծ խնդիրներ լուծել:

- Մի նշանավոր ճանաչում էլ կա վերջին հինգ-վեց տարվա ընթացքում, որի մասին չխոսեցինք՝ Գերմանիայի Բունդեսթագի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման մասին բանաձեւի ընդունումը 2016 թ. հունիսի 2-ին: Ի դեպ, եթե չեմ սխալվում՝ 1921 թ. նույն օրն է, երբ գերմանական դատարանը արդարացրել էր Սողոմոն Թեհլիրյանին: Եվ դա իրոք շատ խորհրդանշական ստացվեց: Հետաքրքիր է, թե Ձեր կարծիքով ի՞նչ ազդեցություն կունենա Գերմանիայի խորհրդարանի բանաձեւը ցեղասպանության ընդունման միջազգային ընկալումների եւ առհասարակ միջազգային կարծիքի վրա:

- Գերմանիայի ճանաչումը չափազանց կարեւոր է: Գերմանիան ոչ միայն ճանաչում եւ դատապարտում է Հայոց ցեղասպանությանը, այլ նաեւ ընդունում է իր մեղսակցությունը: Նշվում է, որ Գերմանիայի քաղաքացիները, այդ թվում Օսմանյան բանակում գործող եւ մեծ ազդեցություն ունեցող ոչ միայն գիտեին, այլ նաեւ կարող էին կանխել կատարված սպանությունները, սակայն ոչ մի քայլ չձեռնարկեցին դրա համար: Այսպիսով, եթե կա մեղսակից, ապա պետք է լինի նաեւ գլխավոր մեղավոր: Իսկ սա Հայոց ցեղասպանության անհերքելի իրողության բացահայտ ապացույց է: Չմոռանանք, որ նման ճանաչումով 2015 թվականին հանդես եկան նաեւ Առաջին Աշխարհամարտի ընթացքում Օսմանյան կայսրության մեկ այլ դաշնակից՝ Ավստրիան:

- Հայոց ցեղասպանության թեմայի լուսաբանումն ու դասավանդումը աշխարհի երկրներում ի՞նչ դեր կարող է խաղալ այս գործընթացում:

- Ամեն ինչ սկսվում է կրթությունից: Այն ոչ միայն տրամադրում է գիտելիք, այլ նաեւ ձւավորում է մեր պատկերացումները աշխարհի վերաբերյալ: Հայոց ցեղասպանության թեմայի ընդգրկումը աշխարհի տարբեր երկրների դասագրքերում թույլ կտա Հայոց ցեղասպանությունը դարձնել համաշխարհային պատմական ժառանգության մի մաս, ինչպես է, օրինակ, Հոլոքոստը։ Եվ, ի վերջո, հասարակությունների ճնշումն է, որ կարող է շատ երկրների կառավարություններին ստիպել հայանպաստ դիրքորոշում որդեգրել այս հարցում:

- Եվ վերջին հարցը, որը դժվար է շրջանցել, հայ-թուրքական նոր գործընթացի մասին է: Ինչպես գիտեք՝ Երեւանը եւ Անկարան նոր դիվանագիտական երկխոսություն են սկսել հարաբերությունների կարգավորման կամ նորմալացման նպատակով: Ձեր կարծիքով՝ այն ինչ-որ կերպ կազդի՞ ցեղասպանության խնդրի վրա այս կամ այն առումով:

- Ես հույս ունեմ, որ ՀՀ իշխանությունները կլինեն այնքան խոհեմ եւ իրատեսական, որ կհասկանան եւ կգնահատեն Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ցանկացած սակարկման վտանգավորությունը։ Այն սարսափելի մեծ հարված կլինի հայկական ինքնությանը, որը կարող է անդառնալի հետեւանքներ թողնել՝ էլ ավելի պառակտելով եւ թուլացնելով մեր հասարակությունը:

 

Հարցազրույցը վարեց Արամ Սարգսյանը

 

 

 


© 2009 ARMENPRESS.am