تاریخ گزارش: 6 مارس سال 2024 میلادی برابر با 16 اسفند 1402 شمسی

ساعت گزارش:11:43

ایروان، 6 مارس، آرمِن پرِس:  نظام منطقه ای قدیم از بین رفته است و نظام جدید هنوز به طور کامل شکل نگرفته است. دوره میانه شکل گیری نظم جدید در سطح بین المللی صورت می گیرد. در میان این وضعیت آشفته، ارمنستان  با چالش ها و تهدیدات امنیتی جدیدی روبرو است. برای رفع آنها، بازسازی توانایی اقتصادی و قدرت یک امر واجب می باشد.

 نقش ایران در سیستم ارتباطات ارمنستان

 جهت تحقق بخشیدن به پتانسیل، توانایی و امکانات کشور خود، اول از همه باید توجهی به موقعیت جغرافیایی کشور خود داشت.

 ارمنستان برای چندین دهه در معرض محاصره ترکیه و آذربایجان قرار گرفته است. در سال 1993 میلادی، آنکارا به طور یکجانبه مرزهای خود با ارمنستان را بست. در دسامبر سال 2022 میلادی، آذربایجان "کریدور لاچین" را که ارمنستان را به قره باغ کوهستانی متصل می کند، مسدود کرد. توالی اقدامات آنکارا و باکو بهترین بیانگر آن است که سیاست محاصره یکی از ابزارهای سیاسی اتخاذ  و اجرا شده توسط این کشور ها علیه ارمنستان است.

بنابراین موضوع گشودن مرزها ضامن و به این معنا نیست که مرزهای دیگر  نیز بسته نخواهد شد.

در طول چندین دهه اخیر، گرجستان و ایران به پنجره ای رو به جهان خارج برای  ارمنستان تبدیل شده بودند. در مورد تفلیس هم باید گفت که روابط دو کشور می تواند تحت تأثیر روابط متحدانه ارمنستان و روسیه قرار بگیرد. علاوه بر این، حضور گسترده آذربایجان و ترکیه در اقتصاد و بخش انرژی گرجستان نیز می تواند بر روابط ایروان و تفلیس تأثیر بگذارد. بهترین نمونه و بیانگر این موضوع امتناع طرف گرجستان از ارائه حریم هوایی برای ترانزیت تسلیحات به ارمنستان در طول جنگ 2020 است. به همین دلیل هواپیمای حامل تسلیحات از روسیه مجبور شد گرجستان را بر فراز دریای خزر دور بزند تا از طریق حریم هوایی ایران به ارمنستان برسد. در صورتی که در طول همان جنگ، گرجستان حریم هوایی خود را برای انتقال تسلیحات از ترکیه و اسرائیل به آذربایجان در اختیار آذربایجان قرار داد.

امروزه همکاری های نظامی - فنی بین ارمنستان و روسیه به دلیل اینکه تسلیحات و تجهیزات نظامی پیش بینی شده در قرارداد 2021 هنوز به طور کامل به ارمنستان تحویل نشده است، در سطح پایینی قرار دارد.

در چارچوب اقدامات تنوع بخشی در این زمینه، تلاش های ارمنستان برای تقویت و فعال سازی روابط با هند از اهمیت بسیار برخوردار است. در این زمینه ایران نیز می تواند نقش مهمی ایفا کند. تنها مسیر انتقال تسلیحات هندی به ارمنستان از قلمرو و حریم هوایی ایران عبور می کند. امروز امکان تحویل سلاح از مسیر دیگری وجود ندارد. بنابراین، در زمینه بازسازی توانایی نظامی ارمنستان، نقش ایران همچنان بالاست.

علاوه بر این، جهت‌های عربی و آسیایی جایگاه مهم در فعالیت‌های اقتصادی خارجی ارمنستان دارند: امارات و چین از شرکای تجاری اصلی ارمنستان هستند. مناسب ترین مسیر حمل و نقل  محموله ها از طریق بنادر ایران عبور می کند که دسترسی ارمنستان به اقیانوس های جهان را فراهم می کنند. بنابراین، به عنوان بخشی از روند تنوع  بخشی به ارتباطات، که بازار توسعه کننده آسیا جایگاه مهمی را در چارچوب آن دارد، نقش ایران در سیستم ارتباطات ارمنستان بیش از پیش به سرعت رشد خواهد کرد.

 نقش ایران در رشد اقتصادی و امنیت انرژی ارمنستان

 اهمیت ایران  برای ارمنستان به توانایی ترانزیتی آن در زمینه دستیابی به تسلیحات محدود نمی شود. تهران نقش کلیدی در مسیرهای حمل و نقل و لجستیکی اقتصادی دارد. ارمنستان  بخش مهمی در طرح های «کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب» و «خلیج فارس-دریای سیاه» محسوب می شود. از آنجایی که با راه اندازی این طرح ها ایروان به بازار هند و همچنین کشورهای خلیج فارس، وصل خواهد شد و از این طریق نقش این کشورها در چارچوب اجرای تنوع بخشی به سیاست خارجی ارمنستان نیز افزایش بیشتری خواهد یافت، لذا راه اندازی این طرح های از نقطه نظر منافع ارمنستان نیز حائز اهمیت هستند.

 یکی از مولفه های مهم این روند، ایجاد ترمینال اختصاصی یا مشترک با هند در بندر چابهار ایران است. امری که دسترسی ارمنستان به بازارهای عربی، آسیایی و هندی را آسان تر خواهد کرد و در کوتاه مدت به مرکز مهمی برای ارمنستان تبدیل خواهد شد.

توافقنامه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران که در پایان سال 2023 امضا شد، فرصت های جدیدی را برای ارمنستان ایجاد می کند. ایروان تنها کشور عضو اوراسیا می باشد  که مرز زمینی مستقیم با ایران دارد. بر اساس پیش‌بینی‌های کمیسیون اقتصادی اوراسیا، گردش تجاری بین اتحادیه  اقتصادی اوراسیا و ایران در کوتاه‌مدت سه برابر افزایش خواهد یافت. چنین چشم اندازی به ارمنستان کمک می کند تا با تمرکز بر مسیرهای عمودی به جای افقی، توانایی ترانزیتی خود را عمل بکند و همچنین فرصت های اقتصادی جدید ایجاد کند. سازماندهی تولید کالاها و خدماتی ارمنستان در قلمرو خود، هم برای کشورهای عضو اوراسیا، هم برای ایران که توافقنامه تجارت آزاد مذکور را با اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا کرده است و همچنین برای هند که در حال مذاکره برای توافق مشابه می باشد، می تواند الگوی خوبی باشد.

جهت ایران در راستای سیاست تنوع بخشی ارمنستان در زمینه انرژی  نیز حائز اهمیت است. در حال حاضر بخش اصلی گاز ارمنستان از روسیه با قیمت کاهش یافته 165 دلار برای هر 1000 مترمکعب تامین می شود. با این حال، اهمیت تنوع بخشی با ریسک افزایش قیمت تشخیص نمی شود. طی سال های گذشته، تامین گاز روسیه از طریق خاک گرجستان به دلیل شرایط مختلف، به عنوان مثال، کار های تعمیرات، به طور موقت متوقف شده است. در عین حال، طبق ارزیابی های مختلف، ایروان  توانایی تامین سالانه حدود یک میلیارد مترمکعب گاز از ایران  را دارد که نصف میزان مصرف سالانه ارمنستان است. علاوه بر این، واردات گاز از ایران، توسعه تولید برق در ارمنستان را ترویج خواهد کرد، زیرا تامین گاز همچنان بر اساس فرمول «گاز در مقابل برق» اجرا می‌شود.

 نقش ایران در تامین امنیت نظامی ارمنستان

تعادل نیرو ها در قفقاز جنوبی بعد از جنگ سال 2020 میلادی تحت تغییرات اساسی قرار گرفته بود. آذربایجان و ترکیه  از طریق اعمال فشار نظامی روی ارمنستان تعیین دستور کار منطقه ای را در اختیار گرفتند. اشغال قره باغ کوهستانی توسط آذربایجان در سال 2023، امتناع باکو از امضای توافقنامه صلح جامع با ایروان، تجاوز منظم به ارمنستان در طول سال های 2021-2023 همراه با افزایش مستمر توان نظامی، نشانگر جاه طلبی های ارضی آذربایجان علیه ارمنستان می باشد.

در این زمینه، داشتن شریک نزدیک که توانایی  جبران عدم تعادل نیرو ها در منطقه را داشته باشد،  برای ارمنستان از اهمیت چشمگیر برخوردار است. ایران که بارها بر لزوم حفظ وضعیت موجود و آمادگی خود برای جلوگیری از تغییر نظام منطقه ای تاکید کرده است، می تواند به عنوان این کنشگر عمل کند.

شایان ذکر است که طبق برخی گزارشات پیشتر در سپتامبر سال 2022 میلادی، تهران به جلوگیری از تجاوز بزرگتر آذربایجان علیه ارمنستان کمک کرده بود. این امر ثابت می کند که علاوه بر اراده سیاسی، قابلیت‌ مناسبی نیز وجود دارد که می‌توان در یک لحظه بحرانی به کار برد.

بر اساس موضع تهران، امنیت ارمنستان و مرز مستقیم ارمنستان و ایران شرط مهم توسعه این کشور است. در غیر این صورت اگر ترکیه و آذربایجان کریدور را از طریق سیونیک باز کنند، کل مرز شمالی ایران تحت کنترل ترکیه یا در حوزه نفوذ آن قرار خواهد گرفت. به همین دلیل تهران سیونیک را یک منطقه  آسیب پذیر می داند و علاقه مند به تقویت  آن می باشد. افتتاح کنسولگری در کاپان، اجرای برنامه‌های سرمایه‌گذاری در این منطقه و ساخت و ساز قطعه آگارک - کجاران کریدور شمال – جنوب که بر عهده شرکت های ایرانی است، در چارچوب همین سیاست ایران قرار می گیرد. 

هدف این اقدامات اول از همه حفظ ثبات در بخش شمالی مرز ایران می باشد. با این حال، نقش تهران در تضمین امنیت ارمنستان ممکن است محدود به این اقدامات نباشد. یکی از زمینه های دیگر که چشم انداز همکاری های دیگری را ایجاد می کند، زمینه نظامی-فنی است. تسلیحات مدرن ایرانی در درگیری های مختلف در خاورمیانه آزمایش شده و اخیراً برخی از آنها حتی در اوکراین مورد استفاده قرار گرفته است. علاوه بر سطح کفایت که نیازهای ارمنستان را برآورده می کند، ایران دارای مزیت دیگر نیز می باشد. اولاً، محصولات سیستم صنعت نظامی ایران نسبتاً ارزان تر هستند. این نه تنها یک مزیت از لحاظ رقابتی است، بلکه عامل مهمی در گسترش سریع پتانسیل نظامی ارمنستان نیز می باشد. ثانیاً ، نزدیک بودن دو کشور از لحاظ جغرافیایی این امکان را فراهم می کند که غیر از تحویل با سرعت سلاح ها و تجهیزات نظامی، در صورت نیاز کار های تعمیراتی، سازماندهی لازم هم در اسرع وقت انجام شود. ثالثاً  فهرست محصولات مجتمع صنعت نظامی ایران بسیار وسیع است - از توپخانه و پهپاد گرفته تا جنگ الکترونیک و سامانه‌های پدافند هوایی.

 با وجود مزایای خرید بزرگ در بازار هند، این حوزه همکاری نیز باید تحت سیاست تنوع بخشی قرار بگیرد تا ارمنستان کاملاً به یک تامین کننده وابسته نباشد.

بدین ترتیب تمامی پیش شرط های لازم برای گسترش همکاری ها با ایران فراهم  شده است و همخوانی منافع دو کشور اصلی ترین آن است. با توجه به اینکه یکی از اصول تنوع بخشی، گسترش جهت گیری های سیاست خارجی است، در این راستا تهران یکی از مناسب ترین شرکا است. در عین حال، مهم است که ایران را تنها یک مسیر ترانزیتی تلقی نکنیم. تهران نقش اساسی در بازگرداندن توازن نیرو ها در قفقاز جنوبی ایفا می کند و این ایفا نقش ایران امروز منافع ارمنستان را برآورده می کند.

ممکن است ارمنستان نگرانی های تهدید تحریم های غرب به دلیل همکاری نزدیک با ایران را داشته باشد.  اما به احتمال زیاد ارزیابی این نگرانی ها بیش از حد برآورد  می شود.

اول، همکاری های تجاری و اقتصادی رو به رشد بین ایروان و تهران امروز و همچنین گفتگو ها در مورد همکاری های دفاعی در سال های 2015-2016  برای  بروکسل و واشنگتن مشکل ساز نبوده است. ثانیاً ایران تجربه برگزاری رزمایش نظامی با آذربایجان را دارد و  که منجر به هیچ تحریم علیه این کشور ایجاد نشده است. ثالثاً، همکاری با ایران هدف جایگزینی شرکای موجود در حوزه اقتصادی و امنیتی را که می‌تواند موجب خشم روسیه، اتحادیه اروپا، آمریکا و هند شود، دنبال نمی کند. بنابراین، ارمنستان در راستای تمایل خود به تنوع بخشی می تواند  به طور مساوی  روابط خود  را با همه مراکز قدرت از جمله ایران، توسعه دهد.

 دکتر سرگئی ملکونیان، محقق ارشد اندیشکده سیاست کاربردی ارمنستان  (APRI)